Tężnia solankowa – prawne aspekty eksploatacji

Opinia prawna w sprawie zasad używania soli i roztworów solankowych w tężniach solankowych w Polsce.

Stan faktyczny

Pierwsza tężnia w Polsce została zbudowana w pierwszej połowie XIX wieku w Ciechocinku. Była ona częścią instalacji do produkcji soli. Jej zadaniem było zatężanie nisko procentowej solanki w procesie produkcji soli. Ściany tężni zbudowane były z tzw faszyny czyli gałęzi drzew. Solanka o stężeniu początkowym ok. 5% pompowana na wysokość 12 m spływając po faszynie w dół stopniowo zatężała się, aż do osiągnięcia roztworu nasyconego o stężeniu soli ok 26-28% po czym kierowana była do warzelni w której następował proces krystalizacji soli.

Z czasem wokół tężni wybudowano ścieżki spacerowe aby kuracjusze pobliskich sanatoriów mogli korzystać z tężni w celach rekreacyjnych i jako naturalnego inhalatorium.

Z solanki która znajduje się w obiegu tężni powoli stopniowo ulatniają się lotne pierwiastki takie jak np. jod i brom które mają korzystny wpływ na terapię górnych dróg oddechowych.

Dlatego efekty zdrowotne inhalacji prowadzonej w strefie przy tężni związane są dobroczynną rolą tych pierwiastków które pełnią rolę substancji czynnych w terapii gardła i płuc.

Jak podaje Prof Gerard Straburzyński na stronie 240 w monografii Księga przyrodolecznictwa PZWL 1997 w okolicy tężni wskutek parowania solanki powstaje swoisty podobny do morskiego aerozol. Przy czym zaznacza, iż ma on mniejszą bodźcowość niż aerozol morski wybrzeża Bałtyku. Nadto mikroklimat w strefie okołotężniowej korzystnie bo ujemnie jonizuje powietrze i powoduje obniżenie jego temperatury.

W książce Medycyna fizykalna PZWL 2000 autorzy Gerard Straburzyński i Anna Straburzyńska Lupa piszą, że przy tężni podobnie jak nad brzegiem morza, przy wodospadach czy fontannach powietrze ujemnie czyli korzystnie dla zdrowia się jonizuje.

W obu tych pozycjach naukowych autorzy stwierdzają korzystny wpływ spacerów w strefie okołotężniowej na przewlekły nieżyt oskrzeli i we wczesnych okresach niedoczynności tarczycy.

Na początku XXI wieku podobne do tej w Ciechocinku tężnie zaczęły powstawać w innych uzdrowiskach. Tym bardziej, że ustawa o uzdrowiskach z 2005r uznała je za urządzenia uzdrowiskowe.

Fenomenem na skalę światową jaki powstał w Polsce w następnych latach to „wysyp” inwestycji w tężnie w miejscowościach które nie mają nic wspólnego z działalnością uzdrowiskową.

Inwestorzy zdając się przeceniać walory zdrowotne tężni budują takie obiekty praktycznie wszędzie.

Pierwotny cel działania tężni jako urządzenia do produkcji soli został zamieniony na ciągłe zatężanie i rozcieńczanie solanki w obiegu tężni. Przy czym tężnie działające w uzdrowiskach korzystają z lokalnych solanek i po zatężeniu do roztworu nasyconego zwykle są następnie wymieniane na nowe.

Niestety większość powstałych obecnie tężni bardzo rzadko zwykle 1 lub 2 albo 3 razy na sezon dokonuje wymiany solanki. Firmy budujące tężnie nie wiadomo dlaczego zalecają stosowanie solanki która już na wstępie posiada wysokie 10% i większe stężenie soli.

Tymczasem solanka znajdująca się w obiegu tężni ciągle paruje szczególnie intensywnie w ciepły słoneczny dzień. Dlatego solanka która na starcie ma np. 10% stężenie soli po odparowaniu połowy wody staje się solanką o stężeniu 20% a jeśli odparuje z niej jeszcze połowa wody staje się roztworem nasyconym i zaczyna krystalizować się w niej sól która będzie powodowała uszkodzenie pompy i instalacji hydraulicznej.

W tężniach w których wykorzystywane są wydobywane na miejscu solanki zwykle nie dolewa się wody tylko wymienia się zużytą nasyconą solankę na nową.

Natomiast w większość tężni aby obniżyć koszty jej eksploatacji dokonuje się ciągłego rozcieńczania solanki poprzez dolewanie do niej wody,

Do stosowania w tężni wykorzystywane są tworzone na miejscu roztwory powstałe z rozpuszczenia w wodzie soli spożywczych lub warzonych soli jodowo-bromowych. Czasami zamiast soli miesza się wodę zatężoną solanką pozostałą z poprzednich lat eksploatacji tężni.

Najlepsze działanie zdrowotne mają świeżo wydobyte solanki mające status wody leczniczej które zawierają wysokie stężenie lotnych pierwiastków. Solanki takie wydobywane są w wielu miejscowościach w Polsce nie tylko w uzdrowiskach.

Wody lecznicze znacznie różnią się między sobą mineralizacją czyli stężeniem poszczególnych minerałów.

Efekt zdrowotny działania będzie tym lepszy im więcej podczas obiegu solanki będzie się z niej ulatniało jodu i bromu.

Przykładowo solanki mogą zawierać w 1 litrze 10, 20, 30, i nawet ponad 100 mg jodu.

Jod jest pierwiastkiem bardzo lotnym i z solanki będącej w obiegu tężni bardzo szybko się on ulatnia. Może się więc okazać że solanka która na starcie ma np. 50 mg jodu w 1 litrze po tygodniu obiegu w tężni będzie go już miała 0.

Stałe dolewanie do solanki wody proces ten tylko przyspiesza, gdyż woda chlorowana jeszcze bardziej intensyfikuje proces uwalniania się jodu.

Stan prawny

Tężnia jest urządzeniem lecznictwa uzdrowiskowego określonym w art.5 ust.1 pkt.2. ustawy z dnia 25.07.2005 o lecznictwie uzdrowiskowym uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych Dz.U. nr.167/2005 poz.1399 z późniejszymi zmianami.

Zgodnie z art. 2 ust.3 w/w ustawy UZDROWISKO jest to obszar któremu nadany został status uzdrowiska i na terenie którego prowadzone jest określone w art. 34 ust.1 lecznictwo uzdrowiskowe w zakresie określonym w art. 5 ust.1 ustawy.

Status uzdrowiska może uzyskać gmina która posiada złoża naturalnych surowców leczniczych o potwierdzonych odpowiednim dokumentem właściwościach leczniczych a także odpowiedni klimat.

Potwierdzenie właściwości leczniczych zgodnie z art. 36 ustawy dotyczy tylko naturalnych surowców leczniczych i klimatu a otrzymuje go gmina która o nie wystąpiła.

Tym samym uznać należy że eksploatacja tężni solankowych jako urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego nie budzi jakichkolwiek wątpliwości prawnych.

Inaczej jest z tężniami które działają na terenie gmin które nie mają statusu uzdrowiska.

A takie tężnie funkcjonują w wielu nawet wielkich miastach jak Warszawa, Łódź, Kraków czy Katowice.

Brak jest podstaw prawnych by stosować do nich przepisy ustawy o uzdrowiskach, gdyż ustawa ta ma precyzyjnie określony zakres jej działania, zawężony terytorialnie wyłącznie do gmin posiadających status uzdrowiska.

Dlatego tężnie działające w miejscowościach nie będących uzdrowiskami pod względem prawnym uznać należy za zwykłe obiekty rekreacyjne – za szczególny rodzaj fontanny.

Brak przepisów prawnych określających co można w takich obiektach stosować. Odwołać się zatem należy jedynie do ogólnych przepisów sanitarnych.

Firmy eksploatujące tężnie zwykle przeprowadzają postępowanie mające wyłonić dostawców solanki do tężni określając przy tym w sposób dowolny warunki jakie solanka ta powinna spełniać. Parametry te np dotyczą: jej naturalnego pochodzenia, stopnia zasolenia, statusu solanki jako leczniczej, posiadania dokumentu potwierdzającego jej właściwości lecznicze, miejsca jej wydobycia z terenu uzdrowiska, czy składu chemicznego w tym stężenia wybranych pierwiastków głównie jodu.

Należy zaznaczyć, że warunki te często są nielogiczne a nawet sprzeczne co skutkuje wadliwością prowadzonego postępowania i może narazić na konsekwencje prawo finansowe.

Przykładowo wymaga się:

1. solanki naturalnej o konkretnym np 10% stężeniu soli
2. wydobywanej na terenie uzdrowiska
3. zawierającej min 50 mg/l jodu,
4. przedłożenia dla niej dokumentu potwierdzenia właściwości leczniczych.

Solanki o tak określonych parametrach nie ma.

Firmy które deklarują dostawę takiej solanki wprowadzają w błąd co powoduje, że postępowanie prowadzone na podstawie takich kryteriów będzie skutkowało wadliwością gdyż:

1. Wydobywane solanki dlatego są naturalne że różnią się stężeniami soli. Nie da się zadeklarować jednolitego stałego stężenia soli dla solanki wydobywanej nawet w tej samej miejscowości z wielu odwiertów. Zapewnienie stałego stężenia soli możliwe jest wyłącznie poprzez dosolenie.
2. Solanka wydobywana na terenie uzdrowiska posiada potwierdzenie właściwości leczniczych dla swojego konkretnego naturalnego stężenia soli i innych składników. Modyfikacja tego stężenia np. poprzez dodanie soli powoduje, że przestaje ona mieć swoje naturalne pochodzenie i jest oczywistym, że dokument potwierdzający właściwości lecznicze nie dotyczy już tak powstałej mieszaniny.
3. Wymóg stężenie jodu w wysokości min 50 mg na 1 litr dla solanki wydobywanej na terenie uzdrowiska ogranicza grono potencjalnych dostawców do 1 firmy w Polsce.
4. Dokument o nazwie „potwierdzenie właściwości leczniczych” wydawany jest zgodnie z art. 36 w/w ustawy o uzdrowiskach GMINIE. Wymaganie od przedsiębiorcy przedłożenia dokumentu wystawionego nie jemu lecz gminie, która jest jego wyłącznym właścicielem i depozytariuszem jest niedopuszczalne.

Czym zatem powinny kierować się osoby przeprowadzające postępowanie w sprawie dostawy soli lub solanek do tężni?

Właściciele tężni i firmy które ją w jego imieniu eksploatują, mają prawo swobodnego wyboru dostawcy soli lub solanki do tężni. Nawet jeśli posiadana tężnia nie jest urządzeniem lecznictwa uzdrowiskowego, to jej eksploatacja może i powinna przynieść społeczeństwu jak najlepsze efekty zdrowotne. Można to zapewnić tylko poprzez zastosowanie w niej odpowiednich soli i solanek, zwłaszcza tych posiadających status wód leczniczych.

Wody lecznicze są to kopaliny spełniające warunki określone w art. 5 ustawy z dnia 9.06.2011 prawo geologiczne i górnicze z późniejszymi zmianami tj. Dz.U. 2023 poz. 2029

Prawo wydobywania wody leczniczej posiadają przedsiębiorcy którym Marszałek Województwa udzielił stosownej koncesji. Wydobywanie wód leczniczych odbywa się zarówno na terenie uzdrowisk jak i poza nim. Jakość wód leczniczych wydobywanych poza uzdrowiskiem często jest lepsza od tych z uzdrowiska. Posiadają one większą mineralizację i stężenie pierwiastków aktywnych takich jak: jod, brom, wapń, magnez, brom, krzem czy selen. Wody te monitorowane są poprzez stałe badania i zachowują odpowiednią czystość chemiczną i mikrobiologiczną. Wyniki tych badań corocznie przesyłane są do organu koncesyjnego i Państwowego Instytutu Geologicznego.

Wody lecznicze posiadają różną charakterystykę. Do stosowania w tężniach najlepiej nadają się solanki zawierające jod o czym była mowa na początku nin. opinii. Jednakże nawet solanki jodowe mogą znacznie różnić się stężeniem. Zgodnie z art.5.1. ustawy prawo geologiczne i górnicze wystarczy stężenie jodu 1mg/litr aby solanka została uznana za jodkową. Jednakże jej bodźcowe działanie będzie znacznie mniejsze od takiej która zawiera go 100 razy więcej.

Zwykle solanki wydobywane w takich Uzdrowiskach jak: Ustroń, Rabka, Kołobrzeg, Połczyn czy Konstancin zawierają w swym składzie do 30 mg jodu w 1 litrze.

Jedynie na terenie Uzdrowiska Goczałkowice w miejscowości Zabłocie wydobywana jest solanka o zawartości jodu ponad 100 mg w 1 litrze. I jest to jedyne w Polsce miejsce będące uzdrowiskiem gdzie wydobywana jest solanka o stężeniu jodu powyżej 50 mg na litr.

Natomiast solanka lecznicza o stężeniu jodu powyżej 100 mg na 1 litr wydobywana jest jeszcze w innych miejscach.

Lista miejscowości w których wydobywane są wody lecznicze opublikowana jest na: https://www.pgi.gov.pl/surowce/skalne-i-inne/solanki-wody.html

Organizujący postępowanie którzy chcą wyłonić dostawców solanki leczniczej do tężni powinni oferty skierować do firm prowadzących wydobycie na terenie wymienionych miejscowości.

Postępowania te zwykle prowadzone są w trybie konkursu rzadziej zamówień publicznych.

Dlatego zgodnie z art. 16 ustawy z dnia 11.09.2019 prawo zamówień publicznych zamawiający powinien przeprowadzić postępowanie w sposób zapewniający zachowanie uczciwej konkurencji, równe traktowanie wykonawców, w sposób przejrzysty dla zapewnienia jak najlepszej jakości dostaw.

Wnioski

Tężnie położone w gminach będących uzdrowiskiem które są urządzeniami lecznictwa uzdrowiskowego mogą stosować wyłącznie naturalną nie modyfikowaną czymkolwiek naturalną wodę leczniczą, dla której wydany został dla tej gminy dokument potwierdzający jej właściwości lecznicze. Solanka taka nie powinna być rozcieńczana wodą tylko po osiągnięciu stanu nasycenia wymieniona na nową.

Tężnie położone w miejscowościach które nie są uzdrowiskami – nie są urządzeniami lecznictwa uzdrowiskowego, tylko obiektami rekreacyjnymi i turystycznymi.

W tężniach takich można stosować dowolne sole i solanki.

Właściciel tężni powinien starać się aby jej eksploatacja przyniosła jak najlepsze efekty pro zdrowotne dla osób z niej korzystających.

Dlatego może zastrzec stosowanie w niej soli lub solanek posiadających odpowiednie walory np. status wody leczniczej lub składu chemicznego np. stężenia jodu lub soli.

Ocena jakości powinna być oparta na obiektywnych kryteriach dot. np stężenia jodu a nie miejsce wydobycia solanki zawężonego do miejscowości mającej status uzdrowiska.

Brak jest podstaw prawnych aby do tężni nie będących urządzeniami uzdrowiskowymi stosować przepisy dot. uzdrowisk w tym konieczności stosowania w nich solanki tam wydobywanej.

Jedynym kryterium oceny właściwości leczniczej solanki i jej jakości jest:

1. posiadany określony w koncesji status klasyfikujący ją jako wodę leczniczą
2. jej naturalny skład chemiczny
3. stężenie poszczególnych pierwiastków

Brak jest podstaw prawnych do domagania się od dostawcy solanki dołączenia dokumentu „potwierdzenie właściwości leczniczych” gdyż właścicielem takiego dokumentu jest GMINA i tylko ona ma prawo nim się posługiwać.

Zawężenie grona dostawców do jednego podmiotu który jest w stanie jednocześnie spełnić kryteria stężenia jodu pow. 50 mg/l i miejsca wydobycia w uzdrowisku powoduje, że takie postępowanie jest fikcją.

Za naturalną nie może być uznana solanka której skład chemiczny jest modyfikowany np w drodze dosolenia.

Nadto na marginesie należy zauważyć że solanka znajdująca się w obiegu tężni ulega stopniowemu zanieczyszczeniu, gdyż wnikają do niej różne patogeny, bakterie i wirusy zarówno te przenoszone przez wiatr jak te które są wydychane przez ludzi przebywających w strefie przy tężni. Dlatego bardzo problematyczny jest sposób ponownego jej wykorzystywania w następnych latach w celu podniesienia stężenia soli.

Zużyta solanka zwłaszcza ta po całym sezonie stanowi odpad powinna zgodnie z obowiązującymi przepisami podlegać utylizacji, przez wyspecjalizowane do tego firmy.